ΧΑΛΚΙΔΙΚΗ - Ο τοιχογραφημένος ναός του Αγίου Αθανασίου στην Φούρκα Χαλκιδικής (Βυζαντινά μνημεία της Φούρκας)

    Η μεγάλη καταστροφή της Χαλκιδικής, ως συνέπεια τη; συμμετοχής της στην Επανάσταση του 1821 είχε επιπτώσεις και στον μνημειακό πλούτο της Χερσονήσου. Ενδεικτική είναι και ή ουσιαστική απουσία τοιχογραφημένων ναών, αν και γνωρίζουμε ότι πριν από την Επανάσταση υπήρχαν πάρα
πολλοί. Σήμερα διατηρούνται παλαιές τοιχογραφίες μόνον σε επτά ναούς της Χαλκιδικής: στην Παναγούδα της Καλάνδρας (1619), στην Παναγία Φανερωμένη της Νέας Σκιώνης, στην Άγια Τριάδα τοΰ Κασσανδρινού. στην Κοίμηση της Θεοτόκου της Νικήτης, στον μετοχιακό ναό της Αγίας Τριάδος παρά την μονή τής Αγίας Αναστασίας (αποτοιχισμένες), στην Παναγία «Μαυρούτσα» της Φούρκας και στον Άγιο Αθανάσιο του ίδιου χωριού, ό όποιος αποτελεί και το βασικό αντικείμενο του παρόντος σημειώματος.
    Ό ναός του Αγίου Αθανασίου είναι αποκομμένος από την Φούρκα. καθώς βρίσκεται στην αριστερή όχθη του χειμάρρου ό όποιος έρχεται από την περιοχή του Κασσανδρινού και εκβάλλει στην παραλία τής Φούρκας, χωρίζοντας στην μέση την χερσόνησο τής Κασσάνδρας. Λειτουργεί ως κοιμητηριακός ναός του χωριού, αν και δεν γνωρίζουμε την αρχική χρήση του.
    Στην τοιχοδομία του ναού είναι ενσωματωμένα μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη παλαιοχριστιανικού ναού (5ος-6ος αιώνας). Από το ίδιο μνημείο φαίνεται να προέρχονται και τα μαρμάρινα μέλη πού βρίσκονται ακουμπισμένα μπροστά στην είσοδο του νάρθηκα. Στο σταυροφόρο επίθημα αμφικιονίου, το οποίο είναι εντοιχισμένο στον νότιο τοίχο του ναού, είναι χαραγμένη η επιγραφή :
ΥΠΕΡ ΕΥΧΗΣ ΒΙΝΚΕΝΤΙΟΥ.
    Προφανώς πρόκειται για το όνομα κάποιου από εκείνους πού συνεισέφεραν για την ανέγερση του παλαιοχριστιανικού ναού.
Ένα άλλο παρόμοιο επίθημα είναι ακουμπισμένο μπροστά στην είσοδο. Για την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκε ή ειδωλολατρική επιτύμβια στήλη την οποίαν έστησε κάποιος Λικίνιος, σε μνήμη τής θυγατέρας του Λικινίας. Κατά την λάξευση του επιθήματος καταστράφηκε μέρος τής επιγραφής δεξιά και αριστερά, αλλά έχουν διασωθεί τα βασικά πληροφοριακά στοιχεία και φαίνεται να επρόκειτο για έργο του 3ου αιώνος μ.Χ.
    Για την θέση του παλαιοχριστιανικού ναού δεν έχουμε στοιχεία, αν και θα πρέπει να θεωρηθεί πολύ πιθανόν ότι βρισκόταν στην περιοχή του σημερινού νεκροταφείου και, ίσως, πάνω στα ερείπιά του οικοδομήθηκε ό υπάρχων ναός του Αγίου Αθανασίου.
    Ο ναός του Αγίου Αθανασίου φαίνεται να κτίσθηκε γύρω στο 1600. Θα πρέπει να θεωρηθεί ως πολύ πιθανόν ότι πυρπολήθηκε το 1821 και στην συνέχεια (προφανώς κατά την δεκαετία του 1830) επισκευάστηκε. Αρχικώς πρέπει να ήταν κατάγραφος ο κυρίως ναός, αλλά ή καταστροφή του 1821 και η ακολουθούσα αδιαφορία για τις τοιχογραφίες του, επέφεραν πολλές ζημίες στο ζωγραφικό σύνολο. Σήμερα σώζονται λίγα σπαράγματα τοιχογραφιών στον βόρειο τοίχο και το σύνολο της παραστάσεως τής Κοιμήσεως τής Θεοτόκου στον δυτικό. Χαρακτηριστικό της παραστάσεως αυτής είναι ή εικονογράφηση της διακινήσεως των Αποστόλων πάνω σε σύννεφα, προκειμένου να καταφθάσουν εγκαίρως και να παρευρεθούν στην ταφή της Θεοτόκου.
    Με βάση τα τεχνοτροπικά στοιχεία των σωζόμενων τοιχογραφιών, μπορούμε να πούμε ότι πρόκειται για έργο των αρχών του 17ου αιώνος και προέρχεται από ζωγράφο επηρεασμένο από τις τάσεις της κρητικής ζωγραφικής, όπως αυτές εκδηλώνονταν τότε στο Άγιο Όρος.
    Αναμφισβητήτως οι τοιχογραφίες του Αγίου Αθανασίου δεν αποτελούν έργα τέχνης μοναδικά• πρόκειται για συνήθεις τοιχογραφίες τής εποχής, από τις οποίες σώζονται πάμπολλα παραδείγματα στον ελληνικό χώρο. ‘Η παρουσία τους όμως στην Χαλκιδική, μαζί με τις υπόλοιπες, λιγοστές, πού προαναφέραμε, αποτελούν τα μοναδικά κατάλοιπα μιας ενδιαφέρουσας φάσης τής Χαλκιδικιώτης Ιστορίας. Επί πλέον, επισημαίνουν με την παρουσία τους τον τραγικό λόγο της απουσίας μνημείων στην Χαλκιδική : οι Χαλκιδικιώτες του 1821 δεν πέθαναν μόνοι τους τούς συνόδεψαν στον θάνατό τους και τα μνημεία του Τόπου Τους.

Υπόλοιπα βυζαντινά μνημεία της Φούρκας :

O ναός τής Παναγίας (Ζωοδόχου Πηγής),
με το παράξενο επώνυμο «Μαυρούτσα», νοτιοδυτικά του χωριού.

Φαίνεται να είναι σύγχρονος με τον Άγιο Αθανάσιο και ήταν, επίσης, τοιχογραφημένος. Καταστράφηκε το 1821, όταν, σύμφωνα με την παράδοση, μία γριά από την Φούρκα διέσωσε την εικόνα τής Παναγίας παίρνοντάς την μαζί της στο δάσος όπου κατέφυγε για να σωθεί. Την εικόνα αυτή την κατέγραψα το 1975. Από τις τοιχογραφίες του ναού διατηρούντα ελάχιστα δείγματα, στην θέση τους. ‘Η πρόσφατη ανακαίνιση του ναού δεν συνέβαλε στην ανάδειξη της ιστορικής φυσιογνωμίας του μνημείου.

O ναός τής Παναγίας «Μελέτη», βορειοανατολικά του χωριού.

Όταν τον επισκέφτηκα το 1975, εντυπωσιάσθηκα από την χάρη του μνημείου και τον μοναδικό, για την Χαλκιδική, αρχιτεκτονικό τύπο του. Πρόκειται για ένα τρουλλαίο τετρακιόνιο εξωκκλήσι, με απλοϊκά κεραμοπλαστικά διακοσμητικά σχέδια στην τοιχοποιία του, έργο μερακλήδων μαστόρων των μέσων του 19ου αιώνος. Θα μπορούσαμε άφοβα να το χαρακτηρίσουμε ως ένα από τα μοναδικά παραδείγματα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής, όπως επεβίωσε ή ανάμνηση της στους λαϊκούς τεχνίτες του βορειοελλαδικού χώρου και όπως γινόταν κατανοητή από αυτούς τότε. Λίγο καιρό μετά την επίσκεψή μου, ανακαινίσθηκε ό ναός με την πρόσθεση περιττών όγκων, με αποτέλεσμα να παραμορφωθεί το μνημείο και να χαθεί ή αρχιτεκτονική σύνθεση των παλαιών μαστόρων. Μη θέλοντας να χάσω την όμορφη ανάμνηση, απέφυγα να επισκεφτώ την περιοχή μετά την αδόκιμη παρέμβαση.

O παλαιός ενοριακός ναός τής Αγίας Παρασκευής.

Αν και πολλές «εξωραϊστικές» παρεμβάσεις των τελευταίων δεκαετιών αλλοίωσαν, εν πολλοίς, το μνημείο, εν τούτοις το εσωτερικό του μάς δίνει πολλά στοιχεία από την αίσθηση πού απέπνεαν οι σεμνοί ενοριακοί ναοί τής Χαλκιδικής τού 19ου αιώνος. Ό χαμηλός φωτισμός, ή αίσθηση του (χωρίς περιττολογίες) γεμάτου χώρου, το απλοϊκό εικονοστάσιο και οι εύμορφες γαλατσιάνικες (κυρίως) εικόνες, υποβάλλουν στον προσκυνητή την διάθεση να προσευχηθεί σε έναν Θεό, αγαπητό πατέρα και σεβαστό φίλο, με τον όποιον μπορεί να έχει άνετο διάλογο και βεβαιότητα για κατανόηση και συγγνώμη. Κάπου εκεί, θα είναι και ή σεμνοπρεπής, επώνυμος τού ναού, Αγία, προσφέροντας τα μάτια της για να δούμε τα λάθη μας και τα πάθη μας, έτοιμη να μεσιτεύσει και να κλάψει για τους «έν πίστει δυσωπούντας».


ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ - ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΑ ΦΟΥΡΚΑΣ (1600 ΠΕΡΙΠΟΥ)

ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ - Η ΚΟΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ (ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ)

ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ - ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΒΙΚΕΝΤΙΟΥ

ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ - ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΤΟΥ ΝΑΟΥ

ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ 1975

ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ(1850 ΠΕΡΙΠΟΥ)(ΜΕΛΕΤΗ)

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ 1975

ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ(ΠΑΝΑΓΙΑ ΜΑΥΡΟΥΤΣΑ)(1958 ΑΝΑΚΑΙΝΙΣΗ)
ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΟΥ 1975


ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΛΙΚΙΝΟΥ



ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ - Η ΕΙΣΟΔΟΣ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΜΕ ΝΕΩΤΕΡΗ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ



ΑΓΙΟΣ ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ - ΚΟΙΜΗΤΗΡΙΑ ΦΟΥΡΚΑΣ (1600 ΠΕΡΙΠΟΥ)
ΚΕΙΜΕΝΟ - ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ :
Ιωακείμ Άθ. Παπάγγελος - Αρχαιολόγος
Kασσάνδρα - Περιοδική Έκδοση Πολιτιστικού Συλλόγου Κασσανδρινών Θεσσαλονίκης