Η αναγκαιότητα των ορίων και των κανόνων στα παιδιά με αυτισμό

Όλοι μας, έχουμε μεγαλώσει και συνεχίζουμε να μεγαλώνουμε μέσα σε κάποιους κανόνες και κάποια όρια. 
Οι κανόνες αυτοί είναι που μας βοηθούν να κατανοήσουμε τι είναι αποδεκτό και τι όχι μέσα στην οικογένεια, το εργασιακό περιβάλλον, το σχολείο και την κοινωνία γενικότερα. 
 Όλα τα παιδιά (αλλά και οι ενήλικες)
χρειάζονται κανόνες και όρια, ώστε να κατανοήσουν τί είναι αποδεκτό και τί όχι στο πλαίσιο της οικογένειάς τους, του σχολείου και της κοινωνίας γενικότερα.

Μεγάλο μέρος αυτών είναι “άγραφοι” και κοινωνικοί. Ενώ στα άτομα με τυπική ανάπτυξη η κατανόησή τους και εναρμόνισή τους με αυτούς, μπορεί να έλθει και φυσικά, στα άτομα με αυτισμό, κάτι τέτοιο είναι σχεδόν αδύνατο. Η ίδια η φύση της διαταραχής εμποδίζει τα άτομα να δουν τον κόσμο από την οπτική ενός άλλου ατόμου και ως εκ τούτου να κατανοήσουν τί μπορεί να είναι αποδεκτό και τί όχι.

Εκτός από τους κοινωνικούς κανόνες, κάθε άτομο, οικογένεια και σύστημα έχει κανόνες, οι οποίοι λειτουργούν ως ρυθμιστές και βασίζονται συνήθως στις αξίες και την σπουδαιότητα που δίνει το κάθε σύστημα σε συγκεκριμένες συμπεριφορές. Και οι δύο κατηγορίες κανόνων και ορίων είναι εξίσου σημαντικές για όλα τα άτομα μία κοινωνίας.

Ας εστιάσουμε στα άτομα με αναπτυξιακές διαταραχές όπως είναι ο αυτισμός. Τα παιδιά με αυτισμό χωρίς συγκεκριμένους κανόνες και κατάλληλα όρια, ξεφεύγουν ευκολότερα των καταστάσεων. Είναι επίσης πολύ δύσκολο τα άτομα με αυτισμό να κατανοήσουν μόνα τους την φυσική ροη των πραγμάτων σε σχέση με το περιβάλουν και τους συνανθρώπους τους. Οι κανόνες και τα όρια προσφέρουν ένα είδος ασφάλειας και πρόβλεψης των προσδοκιών που υπάρχουν απέναντί τους.

Για να βοηθήσετε στο μέγιστο δυνατό ένα παιδί με αυτισμό να κατανοήσει τους κανόνες και τα όρια, πρέπει αυτοί να είναι ξεκάθαροι, απόλυτοι (άσπρο – μαύρο) και στα πλαίσια των δυνατοτήτων του παιδιού. Για παράδειγμα θα πείτε “Στους διαδρόμους του σουπερ μάρκετ, περπατάμε (αντί να τρέχουμε)”αποφεύγοντας να πείτε “Στους διαδρόμους των μαγαζιών” γενικά. Τουλάχιστον στην αρχή της προσπάθειας θέσπισης κανόνων τα παραπάνω χαρακτηριστικά πρέπει να είναι έντονα. Πρέπει να υπενθυμίζετε επίσης συνέχεια στο παιδί τί προσδοκάται από αυτό, είτε συζητάτε μαζί του για μία συνηθισμένη κατάσταση (μία από τις καθημερινές του ρουτίνες), είτε για μία εντελώς καινούργια.

Η διαδικασία της γενίκευσης των κανόνων από ένα πλαίσιο σε ένα άλλο είναι δύσκολη και το παιδί χρειάζεται συνεχή βοήθεια. Θα πρέπει λοιπόν να μην θεωρήσετε δεδομένο ότι το παιδί επειδή έχει κανόνα να μην τρέχει στους διαδρόμους των σουπερ μάρκετ, ότι δεν θα το κάνει και στο μαγαζί με τα παιχνίδια. Σε αυτή την περίπτωση θα πρέπει να πείτε για παράδειγμα: “Στους διαδρόμους του μαγαζιού με τα παιχνίδια, όπως και του σουπερ μάρκετ, περπατάμε (δεν τρέχουμε)“.

Εντελώς ξεκάθαρες και απόλυτες πρέπει να είναι και οι συνέπειες που θα έχει το παιδί εφόσον σπάσει του κανόνες. Χαρακτηριστικό είναι ότι πρέπει να είναι γνώστες από πριν και να μην επινοούνται την στιγμή εκείνη που το παιδί ξεφεύγει των ορίων. Σημαντικό είναι επίσης η συνέπεια να είναι άμεση και όχι σε μελλοντικό χρόνο (για παράδειγμα δεν θα πείτε “Αν συμπεριφέρεσαι έτσι, αύριο δεν θα φας παγωτό”). Στο ζήτημα των συνεπειών επίσης πρέπει να είσαστε πάντα και σε οποιαδήποτε περίσταση έτοιμοι να τις εφαρμόσετε. Αν θεωρείτε ότι δεν θα καταφέρετε σε ένα συγκεκριμένο πλαίσιο να εφαρμόσετε την ποινή, είναι καλύτερα να μην θέσετε την προειδοποίηση με την προοπτική ότι σίγουρα θα πιάσει. Στα ίδια πλαίσια πρέπει να είσαστε πάντα προετοιμασμένοι (είτε το παιδί γνωρίζει την συνέπεια, είτε την μαθαίνει) για την αντίσταση και την αντίδρασή του. Σε οποιαδήποτε περίπτωση αποφύγετε υπερβολικές αντιδράσεις, εκδικητικότητα και ασυνέπεια. Παραμείνετε αυστηροί στην εφαρμογή των κανόνων και των συνεπειών τους και αποφύγετε διαπραγματεύσεις και διαπληκτισμούς εκείνη την στιγμή.

Πώς θα μάθετε στα παιδιά τους κανόνες και τις συνέπειες; Ένας καλός τρόπος είναι η οπτικοποίησή τους, μέσω ζωγραφιών, φωτογραφιών ή εικόνων από το διαδίκτυο. Ένας άλλος είναι οι κοινωνικές ιστορίες, ενώ ανάλογα με το γνωστικό επίπεδο του παιδιού, το παιχνίδι ρόλων μπορεί να βοηθήσει. Τους κανόνες σε οποιαδήποτε περίπτωση καταγράψτε τους μαζί με το παιδί, ώστε να είναι και αυτό μέρος της διαδικασίας. Δώστε προσοχή τέλος στις λέξεις που χρησιμοποιείτε και αποφεύγετε τα μην, δεν, όχι κτλ. Πείτε λοιπόν “Μέσα στο σπίτι περπατάμε” και όχι ”Μέσα στο σπίτι ΔΕΝ τρέχουμε.”

Κλείνοντας καθώς θέτετε τους κανόνες και τις συνέπειες της μη τήρησής τους καλό είναι να έχετε κατά νου τα παρακάτω:

• Σκεφτείτε την ηλικία του παιδιού σας και τις δυνατότητές του.
• Βάλτε προτεραιότητες στις συμπεριφορές που θέλετε να οριοθετήσετε και δουλεύετε συνήθως μία την φορά και όχι όλες μαζί. Ξεκινήστε πάντα από αυτές που θεωρείτε πιο σοβαρές.
• Προσπαθείτε πάντα να κατανοείτε αν η συμπεριφορά του παιδιού είναι χειριστική (θέλει κάτι να κερδίσει) ή αποτέλεσμα ενός meltdown. Αν συμβαίνει το πρώτο, τότε μπορείτε να εφαρμόσετε τους κανόνες. Αν συμβαίνει το δεύτερο, οποιαδήποτε τεχνική τέτοιας φύσης δεν θα έχει κανένα αποτέλεσμα.
• Υπενθυμίζετε ανά τακτά χρονικά διαστήματα στο παιδί ποιοι είναι οι κανόνες και οι συνέπειές τους.
• Παραμένετε σταθεροί στην επιβολή των συνεπειών (τουλάχιστον εκείνη την στιγμή). Παραμείνετε όμως επίσης και ελαστικοί στην αξιολόγησή τους. Αν δείτε ότι ένας κανόνας είναι υπερβολικός ή μία συνέπεια δεν είναι κατάλληλη για το παιδί σας αλλάξτε την και ενημερώστε το για την αλλαγή.
• Διαχωρίστε την μη επιτρεπτή πράξη από το παιδί. Αποφύγετε την κριτική στο παιδί το ίδιο και επικεντρωθείτε στην πράξη κάθε αυτή, η οποία είναι και αυτή που τιμωρείται. Το επακόλουθο της μη τήρησης των κανόνων είναι συνέπεια της πράξης και δεν συμβαίνει επειδή το παιδί είναι κακό, άτακτο, ανυπάκουο κλπ.
• Σκεφτείτε πάντα τα θετικά συναισθήματά σας για το παιδί σας και μην αφήνετε τις κακές στιγμές να σας κατακλύζουν και να θεωρηθούν δεδομένες, επηρεάζοντας έτσι και το συναίσθημα σας απέναντι στο παιδί σας. Ζητήστε την βοήθεια ενός ειδικού αν θεωρείτε ότι χρειάζεστε στήριξη.
• Επιτρέψτε στο παιδί σας να αισθανθεί άσχημα. Δεν το πληγώνετε όταν του απομακρύνετε ένα παιχνίδι ως συνέπεια μίας πράξης του. Εν αντιθέσει μάλιστα το μαθαίνετε ότι κάθε πράξη έχει και την συνέπειά της, η οποία δεν είναι πάντα ευχάριστη και μπορεί να περιλαμβάνει θυμό, κλάμα ή στεναχώρια.
• Την κακή συμπεριφορά δεν πρέπει να την δεχθείτε ως συνέπεια της διαταραχής που έχει το παιδί σας.

Αλεξάνδρα Κακουδάκη  -Ψυχολόγος,BSc Ψυχολογία / autismosirakleio.gr